long covid

• hastalığı geçiren kişilerin bir kısmının bazı semptomları uzun süre göstermeye devam etmesi
  
  https://www.ft.com/…f53-99ac-406a-9b5a-3dba264e94a9
  
  https://www.theguardian.com/…id-what-we-know-so-far
• (bkz: pots)
  (bkz: postural tachycardia syndrome)
  (bkz: dysautonomia)
  (bkz: supraventricular tachycardia)
  her long covid pots değil. long covid, yaygin olarak 2 haftada iyilesen hastalara nazaran, hastaligi daha uzun sure yasayanlar icin kullanilan bir terim. bazı covid hastaları sonrasında pots semptomları gösterebiliyor. long covid dediğimiz kişiden kişiye değişen bir durum. bazı covid hastaları örneğin sadece yorgunluk yaşıyor covid sonrası. o kişi için long covid yani kendisinde geçmeyen semptom olan durum yorgunluk örneğin. lütfen pots ve long covid'i karıştırmayın. pots, covid sonrası bazı insanların yaşadığı, covid ile ortaya cikmamis eski bir rahatsızlık. iyilesecebileceginiz bir rahatsizlik, lutfen yazinin devamini ve semptomlari bunu dusunerek okuyun.
  ( diğer girilere de ekledim, burada da belirtmek isterim, lütfen şikayetleriniz için size testler yapacak ve doğru teşhisi koyacak doktorlarla görüşün. boş vermeyin, kendi kendinize tedavi etmeye çalışmayın. her long-covid, pots demek değil. ancak bir doktor size yardım edebilir. yorgunluk vs boş vermeyin ve içinde bulunduğunuz durumu nasıl daha sağlıklı atlatabilirsiniz bir doktora danışın. )
  ( amerika'da kurulmuş bir site mevcut. sitede dil seçeneğini türkçe yaparak site içeriğinden faydalanabilirsiniz.
  covid19 iyileşme farkındalığı )
  
  birçok ülkede özellikle ilk dalgada covid hastası olup da sonrasında aylardır geçmeyen kalp çarpıntısı, yorgunluk, kas ağrıları, uyku problemi, baş dönmesi, kafa bulanıklığı, dikkat toplayamama, sindirim sistemi bozuklukları, depresyon, anksiyeteden muzdarip olanların yaşadığı hastalık. covid'ten önce de vardı, covid'ten sonra da olacak. sebebi bilinmemekle birlikte genelde virüs yoluyla hasta olan insanlarda ortaya çıkıyor. bir otonom sinir sistemi bozukluğu. herkeste olacak diye bir şey olmadığı gibi, bünye de seçmiyor, zira benim diyen maraton koşucuları ve sporcular bile bu hastalığa yakalanabiliyor. kişiden kişiye derecesi ve semptomlar farklılık gösterebiliyor.
  
  burada bir tane bile acil doktoru, kardiyoloji uzmanı, pratisyen hekim, aile hekimi biri bile şunu görse ve kendisine hastalık sonrası buna benzer şikayetlerle gelecek bir hastaya yardımcı olsa yeridir. okyanusa bir taş atıyorum şu an. çünkü genelde anksiyete ile karıştırılan bu hastalığı doktorlar yaygın olarak bilmiyor ve hastayı aylarca yıllarca süründürüp durumdan daha muzdarip hale gelmesine sebep oluyor.
  
  en basit tespit etme yöntemi 'tilt masası' testi. hasta bir yatay pozisyonda, bir de dikey pozisyonda kan basıncı ve kalp atış hızı ölçülecek şekilde test ediliyor. dikey pozisyonda kalp ritmi taşikardi olacak şekilde artıyor, adı buradan geliyor. kısacası otonom sinir sistemi bozukluğu nedeniyle kan dolaşımı sekteye uğruyor. bacaklarda kan toplanması görülüyor. ( edit: örneğin, alt bacaklarda kan dolaşımının sağlıklı olmaması nedeniyle yanma, sıcaklık hissedebiliyor hastalar. kan dolaşımına yardımcı olması için özel çoraplar mevcut, kompresyon çorabı olarak geçiyor. yatarken, uçarken bu çoraplardan kullanabilir hastalar. ) böbrekler normalden daha fazla adrenalin salgılıyor ve bu da kas ağrılarına ve titremelere sebep oluyor ve kişinin kendini normalden daha yorgun hissetmesine ve anksiyete hissetmesine. hastalara genelde uyandıklarında yataktan kalkarken kalp çarpıntısı hissedip hissetmedikleri de sorulur. çünkü beyin anksiyete yaşamaya ve kan dolaşımını sekteye uğratmaya uyanır uyanmaz başlıyor. ( şuraya da edit: ciddi anlamda dinlenir ve yatar halde 60-80 atarken, ayağa kalkıldığı gibi hızla dakikalar içerisinde 130-60...taşikardi olabiliyor kalp; derecesi, ritmin yüksekliği ve ne kadar sürede etkilediği kişiden kişiye değişiyor. bazı insanlar bayılabiliyor. sebepsiz yere bayılmalarda da tilt masası testiyle bu hastalığa bakılıyormuş.)
  
  bu kişiler sağlıklı uyku uyuyamadıkları için de gün içinde kendini normalden daha fazla yorgun hissediyor. çünkü, otonom sinir sistemi hep alarm halde ve uyku halinde de en ufak bir uyaran bile saniyelik de olsa uyanmalarına ve kendileri bile fark etmeden uykularının da sekteye uğramasına sebep oluyor. yaşadıkları ağrılar ve kalp çarpıntıları, anksiyete de uykuya geçişlerinde sıkıntı yaşatıyor.
  
  kişi sürekli alarm modunda olduğu için sıcaktan daha da etkilenir hale geliyor ve sıcak ortamlar pots semptomlarını tetikliyor. sıcak banyo, sıcak duş, sıcak hava, yaz ayları semptomları kötüleştiriyor. kişinin susuz kalmaması, uzun süre aç kalmaması, az az ve sürekli beslenmesi ve bol bol su alması gerekiyor. ve de tuz. ne kadar tuzlu beslenebileceklerini, electrolyte tablet kullanmaları gerekip gerekmediğini kişiye özel yapılan testler sonrası doktorun belirlemesi gerekiyor. ( edit: bir anda tek oturuşta çok yememesi gerekiyor bu hastaların, az az ve sık sık yemek yemeyi açalım.)
  
  kesin bir tedavisi olmamakla birlikte hastanın kesinlikle bir kardiyoloji uzmanı ile çalışıp, gerekli testler yapıldıktan sonra kendisine yönelik bir tedavinin içine girmesi gerekiyor. beta blocker ya da antidepressants haplarla kişiye özel yöntemler uygulanıyor. edit bu iyilesebileceginiz bir rahatsizlik. lutfen supheniz varsa doktora basvurun ve iyileseceginize inanarak hareket edin.
  
  en büyük yardımcı olacak şeyse egzersiz. kişinin bacaklarını ve bedenini güçlendirici birtakım egzersizler yapması gerekiyor. hastaların en çok zorlandığı kısımlar da burası, çünkü kimisinde ayağa kalktığı gibi, kimisinde de bir süre ayakta kaldıkça üç buçuk atan bir kalp olduğu için ve genelde kendilerini hep yorgun ve ağrılı hissettikleri için özel egzersiz programlarıyla ufak ufak da olsa hareketlenmeleri gerekiyor. egzersiz yapmadıkça hastalık her geçen gün daha yorucu hale geliyor öte yandan. yataktan kalkamayacak durumda olunsa bile geliştirilen birtakım yatar ya da oturur pozisyonda yapılabilecek aktiviteler mevcut. burada bahsedilen ağrılar ve yorgunluk kişiden kişiye değişebilir, herkes sürekli yatakta kalacak şekilde yaşamıyor bu hastalığı. edit yine de bu egzersizleri normalde yapabileceginiz egzersizler gibi dusunmeyin. ayaga kalktiginizda bile sorun yasayan bir bedene hicbir sey yokmus gibi saatlerce yurutup, icinde bulundugu fiziksel durumu daha da zorlastirici egzersizler yapamazsiniz. gercekten agir agir, duzenli, belli bir tempoda ve o tempo da kisiye gore ayarlanmis, onceligi core ve bacak guclendirmek olan egzersizler olmali. pots and exercise gibi aramalar yaparsaniz internette bircok pilates videosu mevcut. oradan baslamak gerekiyor. nefes egzersizleri de vucudun yasadigi anksiyeteyi yonetme ve yatistirmada yardimci olabilir.
  ( edit: genelde egzersizi sabah uyandıktan sonra erken saatlerde değil, akşama doğru yapılmasını öneriyor uzmanlar. normalden daha ağır geleceği için, egzersizin sabahtan kişiyi tüketmemesi ve bütün gün uzanacak, dinlenecek halde bırakmaması için. ayrıca ileri saatlerde yapılan egzersiz kişinin uyku uyumasına da yardım ediyor. )
  
  ( bu egzersiz konusunu pots basligindaki giride daha uzun anlattim ancak mesaj da geldigi icin ve bu yazi eski bir yazi olsa da denk gelip bunu da okuyanlar oldugu icin guncel bir sekilde yeniden yazayim. egzersiz konusu iki yonlu bir konu, normalde kondisyon kazandirarak iyi geliyor, ancak virus sonrasi da agir egzersizler, yorucu etkinlikler asla yapmamak ve bol bol dinlenmek gerekiyor. covid sonrasi degil de, normalde kendiliginden pots gelisen hastalar icin bir 'levine protokolu' var, bu oldukca agir bir program, long covid ve pots hastalari o hareketleri bile tolere edemiyor ve yapmamasi gerekiyor. burada bahsedilen egzersizler, yatay pozisyonlarda yapilmasi gereken, bedeni calistirirken ayni zamanda rahatlatabilecek pilates, yoga gibi ama vucuda yuklenilmeden yapilmasi gereken, surekli yatma ya da uzanma ihtiyacindan kaynakli dogabilecek kondisyon kaybini onleme uzerine olan tekrar soyluyorum yatay sekilde yapilmasi gereken egzersizler, fizik tedavi gibi dusunun; agir kas calistirici, ayakta ve yorucu, vucudun tolere edemeyecegi her turlu etkinlikten uzak durun. zamanla kondisyon kazandirmayi ve bedeninizin ne kadar hareketi tolere edebilecegini takip edin, yuklenmeyin, zamanla yatay pozisyonlarda yaptiginiz hareketlerle guc ve kondisyon kazandikca - inanin her gun az az bile yapsaniz zamanla bu gerceklesecek-, ondan sonra ayakta ve daha tempolu denilebilecek hareketleri tekrar gundeme alirsiniz, buradaki vakit gunler, haftalar degil, aylar olabilir; aylarca sabirla nefes egzersizlerini ve yatay pozisyonlarda bedeni rahatlatici yoga, pilates gibi egzersizleri surdurun, vazgecmeyin, hareketsiz de kalmayin. )
  
  kaliteli uyku uyuyabilmek de hastaların gün içinde daha az yorgun hissetmelerine sebep olacağı için york'ta yaşayan bir kardiyoloji doktorunun uyku üzerine serisinin ilk linkini bırakıyorum buraya, devamı ve başka birçok bilgi kanalında mevcut.
  pots ve uyku
  
  aslında yazacak daha çok şey var ancak şimdilik girizgah yapmak istedim. şüphesi olanlar youtube ve ingilizce kaynaklardan da kardiyoloji uzmanlarının kaynaklarını okuyabilir ve videosunu izleyebilir. yaygın bilinmediği için ne kadar çok uzman duyarsa o kadar iyi.
• bir araştırma yazısı daha çıkan durum.
  
  covid sonrası özellikle yorgunluk, koku ve tat kaybı ve eklem ağrısı hissetmenin uzun süre geçmediğine dair, hakkında yeni bir çalışma daha eklenen semptomlar. fareo adaları'nda yapılan bir araştırmada hastalığı atlatan 180 kişi takip ediliyor. kimisi 45 gün, kimisi 215 gün önce atlatmış, ortalama 125 günlük bir tablo çıkıyor ortaya. çoğu hastalığı hastaneye yatmadan atlatanlar. küsüratları yazmıyorum, bu son çalışmada %47si bu süreçte iyileştiğini söylemiş. ancak geriye kalanların %33'ü bir ya da iki semptomun, %19'u 3'ten fazla semptomun hala devam ettiğini söylemiş. bunlardan öne çıkan yorgunluk, eklem ağrısı, koku ve tat kaybı.
  
  araştırmaya göre, hastalığı ilk yaşadığında daha çok semptomla yaşayan hastalar, ilerleyen dönemde de bu semptomlardan birini ya da bir kısmını yaşamaya devam etme eğilimi taşıyor.
  
  kalıcı, inatçı semptomların çoğu özelikle 35 yaş ve üzerinde beliriyor.
  
  semptomların devam etmesi noktasında, hastanın cinsiyeti, daha önceki sağlık durumu, sigara içip içmemesi fark göstermiyor. kısacası virüs öncesi sağlıklı olan insanlar da geçmeyen semptomlardan şikayetçi olabiliyor.
  
  adalarda test çok yaygın olduğu için fark etmedikleri vakanın çok az olduğu kabul ediliyor. %53'ün öyle veya böyle aylar sonra bile semptom göstermeye devam etmesi covid'in uzun süre yaşanan rahatsızlıklar doğurduğunu başka bir coğrafyadan daha belgelemiş oluyor. en en öne çıkan yorgunluk.
  
  bu tarz bilgileri lütfen tamam ya bu bana olmaz diye görmeyin. ya da normalleştirmeyin. hala araştırmalar devam ediyor. burada alınması gereken bilgi, bu araştırmaların kişiselleştirilmesi değil. konu henüz hasta olmadıysanız ve aylardır geçmeyen yorgunluk ve ağrılardan şikayet etmiyorsanız siz değilsiniz. bilimin ve hasta olup da iyileşemeyen insanların bu bilgilere ihtiyacı var. hasta bir insanın ne derece ne yaşadığını bilmesi için bu araştırmaları görmesi, sorgulaması ve gerekirse aksiyon alıp doktora gitmesi gerekiyor. grip bile arkasında post travma yaşayan bedenler bırakır ve covid için de insanlarda nasıl bir etki bıraktığına dair bu bilgilerin toplanmasına ve yaygınlaşmasına ihtiyaç var.
  
  araştırmanın linki
• bir an önce türkçe karşılığı bulunup, bu sayfa da oraya taşınsa dediğim, uzun süre geçmeyen covid semptomları için kullanılan terim. birçok covid hastasının sonrası için yönlendirmeye ve yardıma ihriyacı var anladığım kadarıyla. bakanlık tarafından bir kitapçık hazırlansa ve e-devlet gibi yerlerden halka ulaştırılsa keşke. buraya ingilizce bilenlerin yardım alabilmesi için yorgunluk ve enerjiyi koruma üzerine ingiltere'den bir site bırakıyorum. ingilizcesi olmayanlar bilen yakınlarından yardım alabilirler. yani yalnız değilsiniz, virüs sonrası binlerce insan haftalar süren yorgunluktan şikayetçi. zamanla siz elinizden geleni yapsanız bile yine de geçmiyorsa yorgunluğunuz doktora görünün demişler, o süreçte iyileşmek için neler yapabileceğinize dair de adımlar belirlenmiş. siteyi inceleyin.
  hızlıca bir şeyler özetleyeceğim;
  
  planlayın. günlük işlerinizi planlayın. enerjinizi koruyacak şekilde, öncelik listeniz olsun ve her şeyi her gün yapmaya kalkmayın. enerjiniz eskisi gibi sonsuz değil. eskiden yorulmadan ve her gün yapabildiğiniz şeyler bir süre zor gelebilir. düşünerek hareket edin.
  
  dinlenin.planlarınız dinlenme sürelerini de içersin. bütün aktivitelerinizi planlarken, sonrasında dinlenme süresini de ekleyin peşine. bu eskiden çok basit gördüğünüz günlük aktiviteleriniz için bile geçerli.
  
  hafif egzersizler.bir anda koşmayı, hızlı yürümeyi, hızlı tempoda hareket etmeyi beklemeyin kendinizden. uzun süre, hep aynı tempoda olacak şekilde hafif egzersizleriniz olsun. zamanla kendinizi iyi hissettikçe, bu kimisi için haftalar sürebilir, tempoyu azar azar artırabilirsiniz. acele etmeyin.
  
  kendinize vakit ayırınkendinizi iyi hissetmek için kendiniz için yapacağınız aktiviteler olsun. kitap okumak, film izlemek gibi şeyleri ihmal etmeyin. stresli zamanlar, hastalık geçirmek kolay değil, insanlar geçer gider diyor ancak, her hasta için öyle değil, kendinize iyi bakın.
  
  düzenli uyku iyi bir uyku uyumuş olmak ertesi gün yorgun hissetmemenin başında geliyor. uyku düzeniniz kötüyse mutlaka düzenleyin. gerekirse yastık, yatak değiştirmek, meditasyon, yoga gibi aktivitelerden yardım almak, nefes egzersizleri yapmak kişiye iyi gelebilir.
  
  link
  
  editingiltere'den yine çok iyi bir pdf buldum, çok daha kapsamlı. 24 sayfa, vaktim olursa seve seve çeviririm. şimdilik ingilizce bilenler ya da vakti olup çevirebilecek olanlar için linkini bırakıyorum. pdf linki
• topladigim bilgileri paylasmaya devam ettigim, covid-19 virusunu bitmeyen gecmeyen semptomlarla yasayan insanlarin yasadigi duruma verilen ingilizce isim, long covid.
  
  isaric long covid forumundan ogrendigim, terimin adini koyan italyadan bir doktor, dr. elisa perego.
  
  pozitif olan ve daha sonrasinda zamaninda test olamasa bile antibody testi pozitif cikan hastalar uzerinden yaptiklari bir calismaya gore, insanlar bir uygulama kullaniyor ve gun gun semptomlarini oraya bildiriyor, virusu alanlarin cogunlugu 11 gun sonrasinda hastaligi atlattigini soylemis, 7de 1i4 hafta kadar devam ettigini soylemis, 20de 1i gorulen sekilde 8 haftadan daha uzun sure semptomlarinin devam ettigini soyleyen olmus, ve 50de 1i 12 haftadan uzun suredir hala semptom gosterdigini dile getirmis. kilo ve yas semptomlarin devam etmesini etkileyen faktorlerden. ( 50de 1'de olmayacaginizi asla bilemezsiniz, hala altta yatan sebepler bilinmiyor, kesin bir nedeni yok, insandan insana degisiyor).
  
  erkekler hastaneye yatis anlaminda kadinlardan daha yuksek orana sahip olsa da, long covid anlaminda yani bitmeyen bir covid yasayacak sekilde hasta olma anlaminda kadinlar daha yuksek orana sahip. ve ilk hafta virusu ilk aldiginda birden cok semptom gosteren insanlar, ilerleyen donemde bunlardan bir ya da birkacini yasamaya devam ediyor.
  
  oksuruk, ates, yorgunluk, gogus agrisi, nefes darligi, karincalanma, bogaz agrisi, bas agrisi, kalp sorunlari, mental sorunlar, dikkat daginikligi, egzersiz sonrasi tolere edemedikleri yorgunluklar, uyku problemleri, duyu kayiplari gorme bozuklugu gibi, sindirim sistemi sorunlari, bas donmesi, kusma, karin agrisi, denge sorunlari, hafiza sorunlari, koku ve tat almanin geri gelmemesi...
  
  bunlar kisiden kisiye gore cesitleniyor ve farkli kombinasyonlarla ortaya solunum sisteminden, kalbe, urolojiden, norolojiye, sindirim sistemine kadar etkilenen bir tablo ortaya cikiyor. bazi insanlar 'relapse' dedikleri, tekrar tekrar hasta olduklari durumlar deneyimliyor. su an dunyada 5 milyondan fazla long covid, yani uzun donem bitmeyen covid yasayan hasta oldugu dusunuluyor.
  
  bu arada long covid'ten muzdarip olanlarin cogu ilk dalgada hasta olan, bahar aylarindan beri bu durumlari hala yasayan, o zaman ulkelerin hazirliksiz olmasi sebebiyle test olamamis ve ne yazik ki elinde bir pozitif sonucla yasadigi seyin kaynagini gosteremeyen insanlar. ve aslinda bircogu hastaneye bile kabul edilmedi ve evinde kendi kendine yasadi covid'i ve hala hastalar.
  
  cin'den gelen raporlar, asemptomatik hastalarin bile, sonrasinda fibroz'e sebep olabilecek sekilde ciger, bobrek, kalp ve diger organlarinda ace-2 pozitif hucrelerin bulundugunu gosteriyormus. bircok long covid hastasi 4 ay ve sonrasinda ciger ve kalp basta olmak uzere coklu organ sorunlari gostermeye devam ediyor.
  
  coronavirusleri icerisinde, daha once boyle inatci, uzun sure bitmeyen rahatsizliklara sebep olan bir ornek gorulmemis, o yuzden bunun covid-19 acisindan incelenmesi gereken yeni bir ornek durum oldugunu soylemisler. ornegin 4 ay ve sonrasinda semptomlari hala devam eden hastalara yapilan bagirsak biyopsilerinde, bagirsaklarinda hala varligini surduren virus hucreleri tespit edilmis. yine de virusun var olmasinin ilerleyen, kalici hastaliklar icin illa ki sart olmadigini da belirtmisler, yani bu hala bir bilinmeyen, bu virusler bu kisileri kalici olarak hasta etmeye devam edecek mi, yoksa bu insanlar ustesinden gelebilecek mi....
  
  ornegin ebola ve chikungunya viruslerinden sonra bagisiklik sisteminin mucadelesi bazi hastalarda yillar surmus. epstein-barr virusunun ms hastaligina yol acmasindan ornek vermisler. tekrar eden semptomlarin ms ve bagisiklik sistemi hastaliklari ile iliskilenebilecegini dile getirmisler. hastalarin romatolog, nefrolog, noroloji ve immunoloji uzmanlarindan yardim almasi gerekebileceginden bahsetmisler. bu artik bir yerde bagisiklik sistemi hastaligina donusuyor. ornegin chikungunya virusunde kucuk bir oran da olsa bazi insanlar yillar surecek bir eklem agrisi sorunu yasamis.
  
  immunoloji profesorleri daniel altmann ve rosemary boyton long covid'in ne kadar sureceginin bilinmedigi, alarm zillerinin caldigini, bu hastalar icin bir an once arastirmalar yapilmasi ve raporlar hazirlanmasi gerektigini soylemis.
  
  ben uzman degilim, elimden geldigince arastirip bulduklarimi burada yayinlamaya ve duyurmaya calisiyorum. sadece burada bile bana bir suru mesaj geliyor gun icerisinde. bircok insan gelecek gunler icin saglik durumundan endiseli. bu nadir gorulen durumlarin size olup olmayacagini bilemezsiniz. yas, cinsiyet ayirt etmiyor. ya da sizin bulastirdiginiz birisinin hayat boyu devam edecek rahatsizliklarla hayatinin zarar gorup goremeyecegini bilemezsiniz. maske takin, aileden olmayan insanlarin yaninda maskenizi cikarmayin, bir sure kapali her yerden uzak durun, ise gitmek zorundaysaniz temizlik ve havalandirmaya ozen gosterin, toplu tasimadan kacinin, restoranlar, avmler acik diye gitmeyin, bulusmayin, akraba ziyareti yapmayin, birlikte yasamadiginiz insanlarla evlerde ya da kapali yerlerde toplanmayin...
  
  linkler:
  20de 1 8 haftadan uzun suren semptom gosteriyor
  daniel altmann ve rosemary boyton calismasi
  9 aralikta gerceklesen isaric long covid forumu
• elimden geldigince takip ettigim ve turkceye cevirerek anlatmaya calistigim calismalara bir yenisi eklendi. bircok insanin neden covid’ı daha ciddi yasadigini ve long covid hastalarinin neden daha uzun sure hasta oldugunu ve aslinda daha iyi olmak icin neler yapabileceklerini aciklayan yeni bir yaklasim ve arastirma daha yayinlandi. bir kenarda kendi bagisiklik sistemimizin ve kendi antikorlarimizin nasil covid’te hasta olmamiza sebep olduguna dair yeni bir yazi ve arastirma da ceviriyi bekliyor, ancak onceligi bu hipoteze verdim. ve en basta sunu belirtmek isterim, bu bir hipotez. covid bilinmezinde puzzle’in bir parcasini da bu hipotez acikliyor gibi gorunse de, daha fazla uzmandan ve bilim insanindan aciklama beklendigi ve klinik arastirmalarin yayginlasmasi gerektigi belirtilmis. kasim ayinda yayinlanmis bu arastirma ve arastirma sahibi bu doktorlarla youtube’ta bir seri roportaj yapilmis; arastirmanin linkini ve o iki videonun linkini de dinlemek isteyenler icin yazinin altina ekliyorum. hipotezin sahiplerinden birisi de -ade wentzel- doktor ve bir long covid hastasi. birazdan cevirecegim icerikte yer alan vitamin ve tamamlayici urunleri doktorunuza danismadan almayin, ve her zaman soyledigim gibi kendinizi internetten teshis ve tedavi etmeye calismayin. aslinda bu yazilari burada eksi’de bulunan doktor ve saglik calisanlarinin ve bu icerigi gorecek uzmanlarin degerlendirebilmesi ve turkiye’de yasayan insanlarin yararina arastirabilmesi icin paylasiyorum. arastirma uzun uzun reaksiyonlari ve maddeleri aciklasa da, ben yine burada elimden geldigince basitlestirerek aktarmaya calisacagim.
  ( hipotezle birlikte daha once pots rahatsizligi icin yaptigim arastirmalardan notlari da yaziya eklemis bulundum. makalenin orjinali paylastigim linkte )
  
  daha once burada bazi long covid hastalarinin yasadigi pots’tan ( postural orthostatic tachycardia syndrome ) bahsetmistim, bu hipotez onun nasil ortaya ciktigini ve long covid hastalarinin pots’u nasil mimik/taklit ettigini ( bir nevi birincil hastalik olarak degil, covid’e bagli zincirleme bir reaksiyon sonrasi benzer semptomlar gostererek ) kendince acikliyor. ( pots basliginda hastaligi arastirdigim kadariyla anlatmaya calistim. #116240176 ) ( kendi kendinize tedavi edemeyeceginiz, kalp doktorlari tarafindan teshis ve tedavi edilen bir rahatsizlik )
  
  yaptiklari arastirmaya gore nad+ ( nikotinamid adenin dinükleotid, hucrelerimizde bulunan bir koenzim ) yetersizligi zincirleme bir reaksiyona sebep oluyor. nad+, hucrelerin enerji uretiminde ve gerekli olan atp (adenosine triphosphate/ adenozin tri fosfat ) uretiminde gorev aliyor ( lise biyoloji dersinden hepimiz hatirlariz sanirim bu hucrelerde kimyasal enerji uretimini ). nad+, cocuklarda yuksek oranda bulunurken, yaslilarda, obez ya da diabet hastalarinda ornegin daha dusuk olurmus. dahasi nad+ eksikliginin, sirt1 fonksiyonlarinin da zayiflamasina sebep oldugunu belirtmisler ( sirt1, yaslilikta, diabette, obezitiye bagli hastaliklarda, kanserde, kalp rahatsizliklarinda kritik rol oynuyor demisler). sirt1 fonksiyonlari sadece vucudun iltihapsal cevabini kontrol ve modifiye etmekten sorumlu degil, ayni zamanda dna ve rna viral patojenlerine karsi birincil savunma mekanizmasi gibi gorev aliyor.
  
  arastirmada cinko eksikliginin de, nad+ ve sirt1 fonksiyonlariyla baglantili oldugunu ve vucudun covid’e karsi olan savunmasinda onemine deginmisler. ayrica nad+ ve cinko’ya ek olarak cin’den gelen arastirmalar da, selenyum eksikligi ile covid’ı agir atlatan hastalar arasinda baglanti oldugunu gostermis. ( hatta cin’den gelen calismalar, diabet olup olmamasina bakmaksizin yuksek kan sekerinin de hastaligin kotulesmesinde rol oynadigini gostermis. )
  
  peki nad+ eksikligi ayni zamanda pots’a kadar gidebilen long covid durumlarini nasil olusturuyor? nad+ eksikligi, hucrelerde atp uretiminin de sekteye ugramasina sebep oldugu icin, vucut tryptophan kullanmaya basliyor, bu da serotoninin azalmasina kadar giden bir zincirleme reaksiyonu tetikliyor. ( serotonin, tryptophan'dan sentezleniyor ) ( edit: bu kismi roportajlardan cok anlamadigim icin biraz daha arastirdim, ve sanirim cumleyi su sekilde duzeltmem gerekiyor: tryptophan zaten sadece serotonin sentezini saglayan madde degil, ayni zamanda nad+ sentezinde de gorev alan madde, yani nad+ eksikligi de tryptophan'dan kaynaklaniyor. arastirmada doktorlarin bu noktadan yola cikmasini pallegra adi verilen baska bir hastalik yon vermis. tryptophan ve nad+ iliskisi de arastirildiginda bagislik sistemi ile ilgili baska makaleler cikiyor. cunku nad+ varligi ve hucrelerdeki enerji uretimindeki aktivitesi ve onun sirtuin ve mitokondri faaliyetleriyle iliskisinin onemli oldugunu soylemisler )
  
  gorunen o ki serotonin seviyesinin pots ile de yakindan iliskisi var.
  
  pots, bu baslikta daha once de belirttigim bir rahatsizlik. kan dolasiminin saglikli yapilamamasi ile ortaya cikan bir durum; kan bacaklarda toplaniyor, beyne ve bedenin ust bolumlerine yeterli miktarda kan gidemiyor ve kalp kani geri toplayabilmek icin bobreklerin kortizol/adrenalin salgilayarak devreye girmesiyle daha cok atmaya basliyor ve hastalar, kalp carpintisi, nefes darligi, bas agrisi, bas donmesi, adrenaline bagli kas agrilari ve titremeleri, yorgunluk, uyku sorunlari, dikkat daginikligi, hafiza problemleri, depresyon, anksiyete, karincalanma, alt bacaklarda ozellikle sicak, yanma hissetmeler, alt bacaklarda sisme, renk degisikligi, sindirim sistemi sorunlari gibi bir dizi sikintiyi pesi sira yasiyor. bu semptomlar herkeste ayni derecede olmasa bile, kombinasyon halinde bircok hastada goruluyor.
  
  doktor wentzel, ilginc bir sekilde kendisinin long covid semptomlarinin tetiklenmesini de virusten hasta olup iyilestigini dusundugu sonraki bir donemde yogun calistigi bir spor egzersizi sonrasina bagliyor.
  
  genelde pots hastalari icin de aktif olduklari zamanlar ile dinlendikleri zamanlari planlamalari ve dengelemeleri soylenir. cunku ayaga kalktiklari gibi tasikardi olan bir kalp ve buna bagli bircok semptom yasayan bir vucuda sahipler. her ne kadar egzersiz, serotonin ve mutluluk icin en temel etkenlerden biri olsa da, virusten ve hastaliktan henuz iyilesen insanlarin ve hatta pots semptomlari gosterecek kadar hasta olanlarin hareketlerine ve egzersize dikkat etmesi gerekiyor.
  ozellikle yorucu mesleklerde calisanlar icin dinlenme halini de planlamak buyuk onem kazaniyor.
  
  ote yandan, hareketsiz kalmak da en az yanlis yapilan hareket kadar insani kotulestiren bir durum. egzersizlere gelince, bu egzersizlerin onceligi de bedene spor yaptirmak degil, bedeni sakince guclendirecek hareketler olmali.
  hastalarin, bu egzersizleri mumkun oldugunca yatay pozisyonlarda, bacak ve karinla birlikte govdelerini guclendirebilecekleri, yorucu olmayan, bedeni strese sokmayan hareketlerle ve bunlari da dinlenme halini programlayarak, planli bir sekilde yapmalari tavsiye ediliyor. ( ornegin her gun o gunun aktif olarak yapilacak isler listesine gore hareket etmek, hareketli bir gune egzersizleri de koyarak zorlamamak, ve her seyi her gun yapmamak, isleri haftanin gunlerine dagitmak, gerekirse agir gelen islerde bu bazen yemek hazirlamak, alisveris yapmak bile olabilir, yardim almak )
  
  unutmayin nad+ eksikliginden dolayi vucutta sonsuz bir enerji yok ve semptomlari tetiklememek ya da hastaligin surmemesi adina, vucudu bir yandan saglam bir sekilde yeniden insa ederken, hali hazirda var olan enerjiyi de kontrollu bir sekilde harcamak gerekiyor.
  
  ayrica ellerinde olmadan yasadiklari anksiyete ve uyku sorunlari icin stres yonetimi, nefes calismalari, yoga, pilates gibi egzersizler tavsiye edilir.
  
  sanirim bu calismalar gecmisten beri duydugumuz hastalik geciren insanlar icin kullanilan bol bol uzan, yat, dinlen gibi tavsiyelerin arka planini, vucudumuzun yasadigi kimyasal reaksiyonlarin sonucunu cok iyi bir sekilde acikliyor.
  
  burada doktorlar, hala long covid yasayanlarin nasil bir tablo icinde oldugunun netlesmedigini, ornegin yapilan arastirmalarda gosterildigi gibi diyelim ki bagirsaklarinda aktif viruslere sahiplerse, bunlarin ileride nasil bir tablo ortaya cikaracagini henuz bilmediklerini ve arastirmalarin devam edecegini belirtmisler. ancak kisinin virus sonrasi daha komplike baska bir sorun yasamiyorsa, nad+ eksikliginden kaynaklanan bu zincirleme reaksiyonu bozabilecegini ve vitamin destekleriyle cok daha iyi hale gelebilecegini soylemisler.
  
  siraladiklari vitaminler, c vitamini, d vitamini, cinko, selenyum, quercetin ve en sona sakladigim niacin `(b3). niacin -nicotinic acid`- bu listede en az cinko kadar onemli, ama bunun spesifik olarak niacin olarak alinmasi gerektigini ve kesinlikle doktora danisilmasi gerektigini belirtmisler. piyasada bulunan b3 vitaminleri her ne kadar uzerinde niacin yazsa da niacinamide olarak bulunuyor. cunku niacin yan etkisi olabilen, baska ilaclarla etkilesime girebilen ( kullanilan ilaclar varsa kesinlikle danisilmali), kisiye rahatsizlik yasatabilen ve ciltte kizariklik gibi sorunlara yol acabilen, dikkatli kullanilmasi gereken bir takviye. o yuzden doktora danisilarak ve miktari kesinlikle doktor tarafindan belirlenerek kisi icin uygunsa alinmasi, kendi basina alinmamasi gereken bir takviye; niacinamide degil niacin olmasina ve onemine vurgu yapmislar. bazi urunler bu takviyelerin birkacini bir arada icerdigi icin lutfen takviye almadan once gunluk kullanim dozlari icin doktora danisin ve aldiginiz urunlerin icerigini ve dozlarini incelemeden tuketmeyin. ne kadar sure kullanmaniz gerektigi gibi bilgileri size doktorunuz soyleyebilir.
  edit: bu yaziyi ve arastirmayi oncelikle burada bulunan arastirmaci, akademisyen, doktor ve saglik calisanlari icin paylastigimi, kisisel olarak kullanilmamasi gerektigini hatirlatayim. recete edilmeden alabiliyor olmaniz, istediginiz gibi alabileceginiz ve hatta ihtiyaciniz oldugu anlamina bile gelmez. lutfen danisarak hareket edin. ornegin, asagida dogal yollardan bu vitaminlerin bulundugu gidalari arastirirken karsima cikan selenyumuyarisi gibi; tipki niacin gibi doktora danismaniz gereken, gunluk alinmasi gereken doz kisiden kisiye degisen ve fazla ve yanlis kullanimi toksik olabilen bir vitamin. ayrica tipki niacin gibi baska ilaclarla etkilesimi olabilecegi ve bu yuzden de doktora danisilmasi gerektigi belirtilmis. ya da quercetin, tansiyon dusurucu etkisi var ornegin, lutfen danisin.
  
  burada bulunan bircok madde belki hasta insanlar icin ciddi anlamda yetersizlik yasadiklari ve takviye etmeleri gereken maddeler olsa da, serotoninin de dahil bircogu dogal yollardan da takviye edilebilecek ve dogal olarak da gunluk hayatta gosterilecek ozenle kendimizi daha saglikli bulabilecegimiz maddeler. ornegin hizli bir tarama ile serotonin ve dogal yollardan takviyesi diye baktigimda bircok diyetisyen ve gazete yazisi cikiyor. gunes isigi, yumurta, peynir, hindi basta olmak uzere kumes hayvanlari, ananas, kivi, domates, findik, somon baligi, kirmizi et, probiyotik besinler, ispanak ve diger yesil sebzeler, baklagiller….
  
  hipotezin makalesi
  mediumdaki yazi
  the biology of long covid 1
  the biology of long covid 2
  
  edit: diger vitaminler icin de dogal yollardan nasil daha iyi besleniriz diye hizli bir tarama yaptim:
  
  niacin, fazla miktarda ve yanlis alindiginda olumcul bile olabilecegini vurgulamislar, yukarida yazdigim uyariyi yani kesinlikle doktora danisilmasi gerektigini o yuzden burada yeniden vurguluyorum.
  eksikliginde, zihin bulanikligi, yorgunluk, deride lezyonlar, cilt sorunlari, mide-bagirsak problemleri, depresyon gorulebilir demisler.
  hangi gidalarda bulunur, en basta karaciger demisler, dana cigeri (beef liver) daha yuksek olmakla birlikte, tavuk cigeri de basta geliyor (85 gr); tavuk gogsu (85 gr); hindi, yine ozellikle gogsu ve ayrica tryptophan (serotonin uretimi icin onemli) icerdigini de belirtmisler (85 gr); kiyma, selenyum ve cinko da icerdigini belirtmisler (85 gr); balik, ozellikle ton baligi ve salmon (85 gr); esmer pirinc; avokado; portobello mantari; fistik; yesil bezelye; tatli patates
  
  cinko,
  eksikliginde, istah kaybi, koku ve tat alamama, dikkat daginikligi, sac dokulmesi, ishal, goz ve cilt problemleri, yaralarin gec iyilesmesi, bagisikligin zayiflamasi, ciltte dokuntu, agizda yara, libido kaybi, deforme olmus tirnak gorulebilir demisler.
  hangi gidalarda bulunur, istiridye ( 85 gr); kirmizi et ( antrikot olarak) (85 gr); tavuk butu; fasulye; tofu; mercimek; kabak cekirdegi; cam fistigi; kaju; nohut; yogurt; bitter cikolata
  
  selenyum, burada yine fazla ve yanlis kullaniminin toksik olabilecegini belirtmek isterim. lutfen doktorunuza danisarak hareket edin.
  eksikliginde, kas zayifligi, yorgunluk, bilinc bulanikligi, sac dokulmesi, bagisiklik sisteminin zayiflamasi, hipotiroid, karaciger ve kalp fonksiyonlarinda yetersizlik
  hangi gidalarda bulunur, brezilya findigi; ton baligi (sarikanat orkinos); istiridye; tavuk gogsu; kirmizi et ( dos eti ); tofu; kepekli, bugday makarna; sut ve yogurt; aycicek cekirdegi; mantar; ispanak; yumurta; mercimek
  
  quercetin, anti-inflammatory ve antihistamin ozelligi var demisler, antioksidan. kalp hastaliklarina, ust solunum yolu rahatsizliklarina, agir egzersiz sonucu olusan kas agrilarina, alerjik semptomlara, yuksek kolestorole, yuksek kan basincina, bobrek hastaliklarina,.. (liste epey uzun) iyi geldigini belirtmisler.
  hangi gidalarda bulunur, kirmizi elma; kirmizi uzum; limon, portakal, mandalina; visne, kiraz; kizilcik, yaban mersini, ahududu; yesil sebzeler; biber; sogan; domates; lahana; kirmizi marul
• paylasmak istedigim konuya gecmeden once, covid-19 tedavisi uzerine bir iyi haberin daha geldigini paylasayim. guardian haberi ingiliz bilim insanlari hastaliga karsi antikor tedavisi uygulayacak bir ilac gelistirdiklerini ilan etmisler. bulduklari antikor kokteylinin 6 aydan 12 aya kadar koruyacagini soyluyorlar. salgin donemi hastanelerin yukunu azaltmasi acisindan onemli olabilecegini belirtmisler. eger denemeler olumlu sonuc verir de ilac onaylanirsa, viruse maruz kalan kisiye maruz kaldigi ilk 8 gun icerisinde bu ilacin verilmesi ongoruluyor. en ilk etapta vucudun tepkisine iyi gelecegini, hastaligin derecesini azalttigini ve bagisikligin cevabina iyi geldigini soylemisler ve bu sayede olumlerin de azalabilecegini iddia etmisler. ılacin icerisinde laboratuar ortaminda uretilmis antikorlar bulunuyormus.
  
  ***
  bugun yazacagim yaziyi cok uzun zaman once yazmam gerekiyordu, fakat ancak toparlayabildim diyebilirim. burada long covid’ten -yeni adiyla post-covid syndrome da diyebiliriz - bahsederken buldugum makaleleri paylasirken her zaman amacimin eksi sozluk’u okuyan ya da burada bulunan `saglik calisanlarina ya da konuyla alakasi olan akademisyenlereyardimci olmaya calismak,farkindalik yaratmak`, eger mumkunse paylastigim seylerin bir insana bile yardimci olabilecek baglantisi varsa, `onlarin da arastirmasi icin katkida bulunmaya calismak` oldugunu soyluyorum. bu yazinin amaci da oncelikle odur. asagida da yine buldugum linkleri paylasacagim, ingilizce bilenler kendileri de arastirabilir ve bu niyeti kendileri de katkida bulunarak daha da buyutebilirler.
  
  konu covid oldugunda benim yaptigim gibi basit bir ceviri cabasindan cok, her konunun ayri ayri uzmani gerekiyor, burada isin icine kalp doktoru da giriyor, ic hastaliklar uzmani da, norolog da, ne bileyim diyetisyen de, psikolog da… dikkat cekilmesi gerektigini dusundugum konulari paylasirken her zaman internetten teshis ve tedavi uygulanmamasi gerektigini vurguluyorum, burada da vurgulayacagim. ıcinde yasadigimiz ve her gun turlu umursamazlikla hayatta kalmaya mecbur biraktigimiz bedenimiz cok komplike bir yapi, birbirine muhtesem bir sistemle bagli bu yapiyi ve bilimi, onlarca yil okuyup da yillarca hasta bakan isin uzmanlarina birakalim. saglik calisanlarina saygimi ve virus surecindeki gosterdikleri insanlik disi emege tesekkurumu de ileteyim buradan.
  
  kisisel olarak kendi kendine yalan yanlis bir seyler yapmak degil, ama en azindan hasta kisilerin de kendilerini, yasadiklarini, ya da iyilesme sureclerini sorgulayabilecekleri bir kapi aralamaya calismak gibi olsun ayni zamanda bu paylasimlar. yani ben yaziyorum ancak siz de arastirin, siz de gozlemleyin, siz de kendi semptomlariniz icin harekete gecin, gerekli gordugunuz noktalarda o alanin uzmanlarini, doktorlari, bilim insanlarini takip edin ya da tedaviniz icin dikkate alin.
  bugunku konu, nad+ eksikligi ve long covid baglantisini ogrendigim makale ile cikti karsima ( onceki yaziyi buradan okuyabilirsiniz, #117054559 ) aslinda tez olarak cok daha once arastirilmis ve sunulmus bir konu bu yazacagim. mast cell dedigimiz hucrelerin aktivitesi ve histamin uzerine.
  ( bu calismalarin da bati biliminde henuz kanitlanmis sonuclari olmadigini, arastirmalar olarak devam ettigini belirteyim. )
  
  mast cell dedigimiz hucreler, kemik iliginden cikan, ve sonra farkli dokularimiza dagilan -ozellikle kan damarlari ve sinirlerin yakininda yer aliyorlar-, disariya dogrudan temasin oldugu solunum, sindirim sistemi, deri yuzeylerinin altinda bulunan hucrelerimiz. cunku, vucudun savunma sisteminde ve bagisikligimizda en onde yer aliyorlar. vucut, bir alerji, bakteri, parazit, travma, uv gibi bir uyarandan, baska deyisle fiziksel, biyolojik ya da kimyasal herhangi bir uyarandan etkilendiginde bu hucreler aktive oluyorlar ve bagisiklik tepkisinde rol aliyorlar. aktive olduklarinda salgiladiklari maddelerden biri de covid sonrasinda adini cok duydugumuz sitokinler, ancak sitokin olsun, calisma mekanizmasi ile alakali olan ige antikorlari, t hucreleri, b hucreleri, sitokin firtinasi gibi covid arastirmalarinda cokca duydugumuz detaylar olsun girmeyecegim. (mast hucrelerinin tanimini kolayca anlatabilmek acisindan wkipedia’dan aldim.) benim bu yazida anlatmak istedigim histamin.
  
  mast hucreleri gorevini yaparken histamin salgiliyorlar; histamin, alarma gecmeyi saglayan, sinir sistemimize kirmizi bayragi tasiyan madde diyebiliriz; damarlar genisliyor, bagisikligimizi saglayan beyaz kan hucrelerimiz o bolgelere akin ediyor ve organizmada algilanan o ‘seyden’ kurtulmaya ve sorunu cozmeye calisiyoruz. bu surecte bas agrisi olusabilir, deride dokuntu, kasinma meydana gelebilir ve karincalanma ve de halsiz hissedilebilir denilmis. bagirsak ve bronslarin buzusmesine, mide, tukuruk ve bobrek ustu bezi ozegi salgilarinin artmasina da sebep olurlar diye aciklanmis. bunlar bagisiklik anlaminda vucudun verdigi en dogal tepkiler ve buraya kadar sorun yok. ancak eger vucudun verdigi tepkide cok fazla mast hucresi aktive olup -covid-19 hastalarinda gorulen bir durum -, cok fazla histamin salgilandiysa, vucutta da bu fazla histamini parcalayip kurtulmayi saglayacak olan yeterli doa ( diamin oksidaz) enzimi yoksa, histamin entoleransi denilen durum ortaya cikiyor. yani vucut histamini tolere edemiyor. vucutta zaten yogun bir mast hucre aktivitesi ve cok fazla histamin varken, bir de histamin yonunden zengin besinlerle beslenmek vucudu iyice zora sokuyor ve semptomlar kotulesebiliyor. sonuc olarak histamin intoleransi gosteren hastalara dusuk histamin diyetleri oneriliyor, bu konuya asagida daha detayli deginecegim.
  
  peki histamin intoleransi dedigimiz durumda ve mast cell activation olarak karsimiza cikan durumlarda gorulen semptomlar neler? en basta deri ve kalp-damar sistemi ile ilgili olmakla birlikte sinir ve solunum sistemimizi de etkileyen sonuclar goruyoruz. semptomlar; deride dokuntuler, kalp ritminde bozulma, nefes darligi, ter basmasi, urperme, ciddi bas agrilari, bas donmesi, beyin sisi -brain fog-, uyku sorunlari, kaygi ataklari, hapsirma, goz kizarmasi, sulanmasi; karin agrisi, goz, agiz, bogaz dokularinda sisme; ishal, huzursuz bagirsak sendromu, kabizlik, bulanti, kusma, kas, eklem agrilari, ayakta sisme, yuzde agri, sisme, kizarma…gibi bircok organin sistematik bir sekilde etkilendigi sekilde ortaya cikabiliyor.
  
  bu semptom listesinin cogu long covid yasadigini soyleyen hastalarda mevcut. farkindalik yaratmak amaciyla daha once degindigim kronik yorgunluk (chronic fatigue syndrome) ve pots (postural tachycardia syndrome, bir cesit orthostatic intolerance ) – dysautonomia- gibi rahatsizliklar da long covid hastalarinda gorulen ve yine semptomlari birbirine benzeyen ve histamin intoleransi ile ortusen rahatsizliklar.
  
  histamin konusunda mayista yayinlanan su makale cigerlerdeki zaturre icin de, daha onceden beri bilinen astim, sinuzit, alerjik rinit gibi solunum sistemi hastaliklarinda karsimiza cikan mast hucrelerinin aktivitesine ve sitokine vurgu yapiyor, burada bir baglanti olabilecegine deginiyor ve vucuda hizli bir sekilde covid ile mucadelesinde yardimci olabilmek adina antihistamin tedavilerini ve d vitamini takviyesini sorguluyor. mayis ayi covid bilinmezinde henuz cok erken bir donemdi, yazida bu tarz antihistamin tedavileri icin yeterli calisma olmadigini ve uzerine gidilmesi gerektigini belirtiyorlar. dikkatimi cekense d vitamini vurgusu; mast hucrelerini stabilize edebilmek icin ve dogal olarak sitokinleri kontrol altinda tutabilmek icin, d vitaminine dikkat cekilmis ve mast hucresi dengeleyicisi olduguna deginilmis. covid hastalari icin doktorlarin neden d vitamini kullanmayi onerdikleri burada tekrar karsimiza cikiyor.
  
  su da onemli bir detay ki, antihistamin tedavilerinde ve dusuk histamin diyetlerinde, `doa enzimini bloke eden yiyeceklere de odaklaniyorlar`; histaminin coklugu kadar onu yikacak yeterli sayida doa enziminin olmayisi da sorun yaratan faktor. burada bakir ve cinko yetersizligi de karsimiza cikiyor. bakir, doa fonksiyonlari icin onemliyken onun bagirsaktan emilmesini saglayan da cinko. cinko, daha once long covid ve nad+ eksikligi iliskisi tezini ortaya atan doktorlarin calismasinda da belirtilmisti. burada da histaminin yikimi icin gerekli doa enzimlerinin calismasinda aldigi gorev karsimiza cikiyor.
  
  butun bu arastirmayi yaparken ve aslinda yaziyi yazmami bu kadar geciktirmeme sebep olan sey tiptaki histamin diyetleri uzerine olan tartisma ve cok fazla gidayi kisitladigi icin iyilestirmek konusunda ortaya cikan supheydi. birkac kitap okumak ve uzun uzun internet taramasi yapmak zorunda kaldim diyebilirim. sadece dusuk histamin diyetinin yarari konusunda olan tartisma bir yana, `diyetin kendi icerisinde de ortak noktaya varilamamis`, bir beslenme uzmaninin onay verdigine, baska kaynagin hayir dedigi karmakarisik ve bence hala eksik bir tablo cikti ortaya. karsima cikan sonuc gercekten sikintili.
  
  oncelikle turkiye’deki en azindan internetten arastirabileceginiz kaynaklarin bastan bircok gidaya hayir diyerek konuyu kestirip attigini, yabanci kaynaklarla karsilastirilinca eksik buldugumu belirteyim. beslenme uzmanlarimiza cogunlukla zayiflamak icin basvurursak ve onlarin hastaliklarin tesavisindeki onemini geri plana atarsak olacagi bu diyorum. umarim covid-19 sonrasi bu tarz makaleler, arastirmalar ve kitaplar, turkiye’de yasayan insanlara, turkiye’deki tarimdan, hayvanciliktan baz alarak guc kazanir ve daha cok okuyucuya ve hastaya ulasir.
  
  diger onemli konu ve uyarim; covid-19 virusu gibi hangi bunyeyi nasil etkiledigi belli olmayan bir virus uzerine bu konuyu konusuyorken, gercekten hastanin kendisine has, baska insanlarla kolay kolay ortak noktayi bulamayacak ve bu yuzden de kisiye ozel tedavilerle konunun uzerine gidilmesi gereken detaylari konustugumuzu belirteyim. lutfen internetten genel gecer bilgilerle degil, varsa kendinizde olan baska yemek alerjileri -ornegin glutensiz beslenmek gibi-, dikkat etmeniz gereken noktalara, eskiden beri varolan hastaliklariniza dikkat ederek yaklasin her bilgiye. mutlaka arastirin buldugunuz bilgileri. yukarida da soyledigim gibi benim bu makaleleri ve konulari `buraya tasimamin oncelikli sebebi turkiye’deki uzmanlarimizin arastirmasi`, varsa bir yarari ortaya cikarmasi ve covid sonrasi kendilerinden yardim isteyecek insanlara yardimci olabilmeleri. hasta kisilerin de bu bilgileri ve kendi semptomlarini sorgulamasi, kendilerine ozel durumlar icin arastirmaya girmesi ve tedavisi icin daha uyanik bir sekilde hareket etmesi icin paylasiyorum. size kan tahlilleri de yapacak, virus sonrasi bunyenizde olusan enfeksiyonlari anlayabilecek uzman doktorlar ve diyetisyenlerle calismaniz gerekecektir, kendinizi internetten genel gecer bilgilerle tedavi etmeye calismayin.
  
  yabanci bir kaynakta gordugum su detaya da oldukca katiliyorum: histamin vucudun verdigi en dogal tepkilerden biri, bir enfeksiyon yasiyorsunuz ve sonrasinda birtakim reaksiyonlar gelisiyor. burada sadece histamini kotu, ocu gibi ele alip, enfeksiyon giderici besinlere hic odaklanmadan, ya da yasanilan hastaligin kendisi icin de onemli olabilecek besinleri goz ardi ederek, belki bir kisiye dokunurken baskasina iyi gelebilecek besinleri bastan histamin yonunden zengin diye listeden cikarmak eksik ve dolayli olarak yanlis bir yaklasim olur. sadece histamini dusurucu degil, doa enzimlerini de artirici, enflamasyon giderici yaklasimlarla butuncul hareket edilmeli.
  
  onemli olan bireyin sagligina kavusmasi burada, bunun icin ara adimlarin da saglikli atilmasi ve saglikli hareket edilmesi gerekir. hasta bir insanin yetersiz degil, iyi beslenmeye ihtiyaci var. histamin diyetleri oldukca kisitlayici oldugu icin, bir beslenme uzmani tarafindan olusturulmamis beslenme rutini iyilesmek bir yana, size ihtiyaciniz olan vitaminlerden ve gidalardan iyice alikoyabilir. ve arastirmadan girilecek bir histamin diyeti kisiye oldukca fazla strese sokacagi icin, yediginiz o uc bes meyve ve sebzeden alacaginiz yarari da yasadiginiz stresle kaybetmeniz mumkun.
  
  hastaliktan iyilesmek bazen uzun ve zorlu bir surec. bu surecin en onemli noktalarindan biri bedeni yasadigi stresten cikarmak. ne kadar stres kaynaklarindan uzak durur, kendinize iyi gelecek seylere odaklanirsaniz o kadar iyi. yoga, pilates, nefes egzersizleri artik youtube gibi kaynaklardan bile rahatlikla bulabileceginiz, telefon, tablet gibi araclarda kullanima uygun uygulamalari olan yontemler. sadece ilaclara, takviyelere degil, mental olarak da kendini iyi hissetmeye ve sakinlemeye ve iyilesmeye odaklanin derim.
  
  daha onceki yazimda bol bol dinlenmeye, iyilestim diye dusunulerek agir spor yapilmamasi gerektigine, yogun islerde calisiliyor ise dinlenme saatlerinin de mutlaka planlanmasi gerektigine deginmistim, buna mental emek ve yorgunluklar da dahil (nad+ eksikligi tezinden dolayi ). simdi isin icine biraz da beslenmenin girdigi bir konudan bahsediyorum ve onun da kisiye stres vermeyen, gercekten iyi gelen gidalardan olusan, saglikli olma halini tamamlayacak olmasina dikkat edilmesi gerektigini dusunuyorum.
  
  eklemem gerekirse, gercekten doktorlarin tavsiye ettigi vitaminleri ve destekleri sadece hasta olunan 2-3 hafta gibi kisitli bir surede kullanmak degil, doktorun da izin verdigi olcude ne kadar sure daha kullanilabilirse devam etmek ve vucut kendini ciddi anlamda toplayana kadar, egzersizden, dogru beslenmeye ve strese dikkat ederek kisinin kendini daha saglikli hissedecegi uzun donemli bir program uzerinde calismak...
  
  bir beslenme uzmani ile calissaniz bile, ki bunu size doktorunuz zaten soyleyecektir, bir yemek gunlugunuz olsun mutlaka. kimisinin virus sonrasinda ornegin huzursuz bagirsak sendromu gibi sorunlari, ishal ya da kabizlik yasama, karin agrilari, mide bulantilari, bas agrilari, kasinti, dokuntu gibi sorunlari olusabiliyor. eger bir yemek gunlugunuz olursa, size dokunan, yasadiginiz semptomlari kotulestiren gidalari tespit edebilir ve onlari diyetinizden cikarabilirsiniz. bu diyetlerde en cok uzerinde durulan sey bu; genel olarak ciddi anlamda yasak olan yiyecekler olsa bile, kisiden kisiye rahatsizlik derecesi degisebilecek, eleme yontemiyle tespit edilerek tuketilebilecek gidalari bulmak.
  
  burada bu kadar uyarida bulunduktan sonra dusuk histamin diyeti icin sadece genel bir tanimini yapacagim ve ikircikli buldugum detaylara deginecegim. gerisini uzmanlarimiza birakiyorum.
  
  dusuk histamin diyetleri yukarida da degindigim gibi, vucuda daha fazla histamin yonunden zengin yiyecekler almayarak bir beslenme sekli olusturulmasi yontemi. burada dikkat edilmesi gereken uc alan var; histamin yonunden zengin besinler, `histamin salgilanmasina sebep olan histamin serbestleyici besinlervedoa enzimini bloke eden` ve dogal olarak histamin yikimina yardimci olan doa enzimini engelleyici besinler. bunlardan uzak durulmasi gerekiyor.
  ( tabi varsa dikkat edilmesi gereken gluten hassasiyeti, laktoz alerjisi gibi detaylar, bu liste iyice zorlayici bir hal aliyor. )
  
  once genel olarak histamin yonunden yuksek oldugu icin yenmemesi gerektigi soylenen besinlere bakalim:
  
  mayali, fermente, yillanmis urunler, alkollerin tamami, tursular, yaslanmis, kuflu peynirler, eski kasar gibi urunler, taze olmayan ve taze tuketilmeyen peynirler; sirke, soya sosu, ketcap, mayonez, kombucha gibi fermente icecekler, enerji icecekleri, konserve urunler, zeytin, bazi kuruyemisler -ceviz gibi-, kuru meyveler, turuncgiller-portakal, mandalina-, greyfurt; salam, sosis, sucuk gibi islenmis et urunleri, taze olmayan et urunleri, hatta taze cekilip tuketilmeyecekse kiyma bile; tutsulenmis balik urunleri -tutsu somon baligi gibi-, donmus baliklar, kabuklu deniz urunleri; abur cubur gidalar, islenmis urunler, cikolata -hatta kakao-; bazi sebzeler, ispanak, domates, patlican basta olmak uzere, avocado, yesil dolmalik biber, mantarlar; arpa, tahil, baklagiller, nohut, bezelye, eksi mayali ekmek, soya urunleri…farkli kaynaklarda onay verilen ya da verilmeyen tartismali sut, yogurt, kefir gibi urunler ve yumurta…
  
  sut ve yumurtadan once, bu listeden dusuk histamin diyetinde one cikan noktanin esas, gidalari mumkun oldugunca taze tuketmek oldugunu goruyoruz. islenmis ya da bekletilmis ya da konserve urunlerden mumkun oldugunca uzak durulmasi gerektigini anliyoruz. kaynaklar ayni zamanda arta kalan yemeklerin, disarida bekleyen yemeklerin, dolapta tutulmayan yiyeceklerin de tuketilmemesi konusunda uyarmislar.
  
  kesinlikle bu diyetin tolerans ile alakali oldugunu belirtmek istiyorum. ornegin, mercimek oldukca yararli ve saglikli bir diyette bulunmasi gereken bir gida. burada baklagillere hayir dedigi icin diyetten cikarilmasi saglikli ve dogru olmayabilir. eger baska bir sebepten alerjiniz yoksa, gunluk yemek listenizde mercimek kullanacaginiz gun baska histamin yonunden sakincali bir urunle cakistirmayarak dengeleyebilir ve kullanarak faydalanmaya devam edebilirsiniz. bu kesinlikle islenmis gida olup da zaten uzak durulmasi gereken urunler icin gecerli degil. ben meyve, sebze acisindan yasanacak kisitlanmalar icin kisinin kendi bunyesine ve alerjilerine gore hareket etmesi ve yararli seylerden de olmamasi icin belirtmek istedim. arastirirken ornegin fasulyelere kesinlikle hayir denilse bile, mung beans olarak gecen turun, mas fasulyesi, 4 saat suda bekletilerek tuketildiginde sorun olmadigini gordum. kisacasi yemek istenilen urunle ilgili mutlaka arastirma yapilmasi ama strese girilmemesi gerektigini belirtmek isterim. bunun icin de uzman destegi sart tabi ki.
  
  ve her ne kadar bu listelerde yasaklar goze cokmus gibi gorunse de, bardagin bos tarafina degil, kesinlikle dolu tarafina bakilmali diye dusunuyorum.
  
  ceviz yasak olabilir, ama antep fistigi degil, kaju yasak olabilir ama kestane degil gibi gibi.. findik puanlama sistemi ile yaklasan bazi kaynaklarda kisiye bagli, sorun olmayacak kuruyemis olarak geciyor. badem icin az miktarda yenildiginde sorun olmadigi, cok miktarda tuketilirse uyku sorunu cikarabilecegi soylenmis, biraz da yine kisinin toleransina bakiyor ya da cok degil gunde 1-2 tane yenecek brazilya findiginin iyi bir selenyum kaynagi oldugu belirtilmis. yani hem direkt kuruyemis yasak diye bir sey yok, hem de arastirildiginda daha farkli yaklasimlar cikiyor ve bardagin dolu tarafi olumlu gorunuyor.
  
  patlican, domates, ispanak yasak ama, kirmizi pancar, karnibahar, brokoli, enginar, kabak, havuc, patates, salatalik, yesil baska butun sebzeler serbest ornegin. aliskanliklari biraz zorlayabilir ama imkansiz ya da kotu degil.
  
  cilek, frambuaz, portakal, kivi, ananas, muz gibi meyveler yasak gorunuyor; ancak elma, antioksidan ozelligi ile nar, armut, seftali, nektarin, kayisi, kavun, hindistan cevizi, antioksidan ozelligi ile yaban mersini serbest. kuru dut, kuru incir, kuru kayisi gibi kuru meyveler yasak olsa da bu meyveleri taze tuketebilirsiniz. histamin diyetinde onemli olan taze urun tuketmek. ayrica bazi kaynaklar bunun yine sizin toleransiniz ile alakali oldugunu belirtmis; yani cilek ornegin, c vitamini deposu, oldukca yararli bir meyve, 1 tane cilek yediginiz icin bir sey olmayabilir, ancak bir kase dolusu ya da histamin yonunden yuksek baska urunlerle karistirdiginizda sorun olabilecegini belirtmisler.
  
  eksi mayali olan ekmek yasak, bulgur, kinoa, gibi gidalar, arpa vs yasak ama, ekmek, makarna, pirinc, yulaf gibi urunler serbest. hatta kirmizi, esmer gibi pirincin her turlusu serbest demisler. yulaf, ekmek, makarna icin de varsa alerjiniz glutensiz olan urunlere yonelebilirsiniz diye belirtmisler.
  
  sut urunlerine gelecek olursak, yasaklayan yaklasimla degil de bireyin bunyesine gore hareket etmesini soyleyen kaynaklara baktigimizda su cikiyor; eger laktoz ile bir sorununuz yoksa taze ve pastorize bu urunleri tuketme konusunda eleme diyeti yapin ve semptomlarinizi kotu etkilemiyorsa tuketebilirsiniz demisler. o kadar karisik ki, bir kaynak olur darken, oteki yasaklamis. kendiniz icin iyi olup olmadigini arastirin. bazi kaynaklar yogurt, kefir gibi gidalarin kulturunun onemli oldugunu, belli kulturde olursa tuketilmesinin sorun olmayabilecegini soylemisler, yoksa onlar da yasak listesinde gorunuyor bazi kaynaklarda. kisisel gorusum, ozellikle probiyotigin bagirsaklar icin cok onemli oldugu bir gercek, bu kadar yararli ve onemli gidalari kesinlikle beslenme uzmaniniz ile konusup karar verin. badem sutu, hindistan cevizi sutu gibi urunlerin de sorun olmayacagini belirtmisler, hamur isleri ve yemeklerde de tercih edip, tariflerde kullaniyorlar. kaynaklar, yillanmis peynirlere, parmesan gibi urunlere hayir dese de, taze krem peynir -market urunu islenmis katki maddeli olan degil, taze krem peynir- mozeralla, mascarpone gibi taze beyaz peynirlerin sorunsuz yenebilecegini soylemis. turkiye’deki beyaz peynirler icin bir calisma goremedim, ancak ona yakin olan feta cheese icin de verilen puanlamalar kotu degil, sanirim yine onemli olan nerede, nasil uretildigi ve tazeligi. baska bir sorununuz yok ise, tereyag vs tuketebilirsiniz demisler.
  
  yumurta her yerde karsima farkli cikti; kimisi beyazinin histamin serbestleyici oldugunu, sadece sarisinin tuketilmesi gerektigini soylemis, kimisi sadece hamur isi urunlerde tuketilebilecegini soylemis -bir porsiyon alindiginda daha az maruz kalinacagi icin-, kimisi de aksine sadece haslama gibi pisirilirek sade bir sekilde tuketilmesi gerektigini soylemis, kimisi komple yasaklamis, kimisi hic yasak koymamis. simdi burada yumurta gibi besin degeri oldukca yuksek ve baklagiller gibi gidalar da kisitlaninca eksikligi, kolaylikla protein, demir, b12 gibi yasamsal degerlerin dusmesine sebep olabilecek bir besin kaynagindan bahsediyoruz. burada kesinlikle tolere edilme yonunden degerlendirilmeli ve histamin listelerinde yasak olarak gorunuyorsa bile, eger kisinin tuketmesinde bir sakinca yoksa beslenme uzmani ile karar verilmeli diye dusunuyorum.
  
  yuksek histamin icerdigi icin dikkat edilmesi gereken besinlerin yaninda, histamin serbestleyici olarak gecen, ya da doa enzimi bloke ettikleri icin bu diyetlerde yasaklanan baska gidalar da mevcut:
  
  siyah cay, yesil cay,mate cayi, alkollu icecekler, limon, lime; ananas, muz, kivi, cilek, frambuaz gibi meyveler; bazi baharatlar ( ozellikle kimyon, kori; miktarina gore tarcin ), hardal, bugday ruseymi, katki maddeleri, tatlandiricilar, hazir bulyonlar, renklendiriciler yasak listesinde yer almis.
  
  cok ve cig yenirse sogan ve sarimsak da sakincali listesine girmis.
  
  bu diyetin besin yonunden kisitlayici taraflari goz onune alindiginda 4 haftadan uzun sure devam edilmemesi cesitli kaynaklarda belirtilmis.
  
  bir kez daha soyleyim, `lutfen beslenme uzmanina danismadan hareket etmeyin`. ozellikle de hastaliktan iyilesme surecindeyseniz iyi beslenme ve vitamin almak en cok ihtiyaciniz olacak sey. lutfen doktorlara, hastanelere danisin. ınternetten hareket etmeyin.
  
  kaynak olarak kullandigim linkler:
  
  -oncelikle puanlama sistemi ile gittigi icin eleme diyetinde yardimci olabilecek urun listesi bulunan pdf: puan verilmis urun listesi pdf
  
  -800 hasta uzerinden oy verilerek hazirlanmis histamin listesi:
  puanlamali baska bir liste
  
  the beginners guide to histamine intolerance, dr janice joneja’nin kitabi
  
  https://healinghistamine.com/ blogu ve kitaplari
  
  turkiye’den prof. dr. hulya uzunismail’in sitesi:
  site 1
  
  turkiye’den dr murat keklikoglu’nun histamin yazisi:
  site 2
  
  turkiye’den noroloji uzmani dr banu tasci fresko’nun yazisi:
  site 3
  
  long covid ve mast hucrelerinin tartisildigini gordugum youtube kanali:
  dusuk histamin ve covid uzerine arastiran kanal
  
  ayni kanal henuz birkac gun once yeni bir video yayinlayarak vitamin destegi ve dusuk histamin diyeti uygulayan long covid hastalarindaki gelismeleri karsilastirmis. hala kanitlanmis bir calisma olmadigini ve kisisel kullanim icin degil, doktorlara danismak icin degerlendirilmesi gerektigini, video ceken long covid hastasi arastirmacinin da bu uyarinin altini cizdigini ve mumkunse aramizdaki saglik calisanlarinin izleyip degerlendirmesi gerektigini belirteyim:
  konu uzerine guncel video linki
  
  kasim ayinda yayinlanan makale, mcas (mast cell activation syndrome ) ile covid sonrasi gorulen semptomlar arasindaki iliskiyi ve tedaviyi kaleme almislar:
  science direct makale linki
  
  mayis ayindaki mast hucreleri ve covid tedavisi icin antihistamin tedavisi yaklasimini sorgulayan yazi:
  mayis ayindan oncu bir yazi
  
  histamin ve covid-19 tedavisi uzerine kasim ayindan baska bir makale:
  baska uzmanlardan calismalar
  
  youtube kanalinda karsimiza cikan, mcas tedavisinde uzman ingiltere’deki dr tina peers’in hastasi olan long covid hastasi birinin eylul ayindan bbc haberi:
  bbc haberi
  
  tina peers’in kasim ayindaki yazisi:
  pdf linki
  
  wikipedia mast hucreleri
• edit: potansiyel long covid tedavisi (bkz: #158199062)
  
  farkindalik olmasi adina ufak bir seyler karalayip gidecegim, belki birileri gorur, bir kisi bile olsa buradaki bilgiden faydalanip kendine yardimci olursa kardir. bu virusu hafife alanlarin ne kadar hata yaptigini birkac aya giderek iyice kendini gosterecek olan long covid hastalari kanitlayacak diye dusunuyorum. ingiltere'de en son yapilan bir calisma virusu alan her 10 kisiden 1'inin long covid yasadigini, 20 kiside 1 de 5 aydan daha uzun sure iyilesemeyen hastalar oldugunu gosteriyordu.
  
  en son totalde 205'i bulan bir long covid semptom calismasi yayinlandi. long covid semptom arastirmasi
  
  bircok kiside ayni anda bircok organin etkilendigi ve semptomlarin kombinasyonlarinin kisiden kisiye gore degistigi bir tablo. binlerce covid hastasi aylar sonra bile, hatta gecen seneden beri hasta. arada nukseden ataklar yasiyorlar. cunku covid bir sekilde bagisiklik sisteminin ayarlarini bozuyor ( ya da hatta bazi hastalarda aylar sonra bile canli virus hucresi bulunabiliyor). canli virus hucresi bulunma potansiyelini bir kenara koyarsak, long covid yasadigini soyleyen hastalarda virus bir nevi otoimmun hastaligina yol acacak bir duruma sebep oluyor. bu da ilerleyen zamanlarda insanlarin kendi bagisiklik sistemlerinin kendi saglikli doku ve organlarina saldirmasi seklinde kendini gosteriyor.
  
  ( zaten en basindan beri hastaligin seyri de bu, virusu alinca kisinin kendi bagisiklik sistemi o kadar buyuk bir tepki gosteriyor ki zaturre de, sitokin storm denilen durumlar da bundan olusuyor en basit haliyle anlatmak gerekirse, mast hucreleri aktivitesi. bazi insanlarda bu tepki o kadar buyuk olmadigi icin 'bir basim agridi gecti' diyebiliyor, ote yandan aramizdan bircok kisiyi de kaybediyoruz ne yazik ki. )
  
  long covid'ten devam edecek olursak, kimisi cilt sorunlari, kimisi kalp sorunlari, kimisi depresyon, uykusuzluk, beyin sisi, hafiza kaybi gibi sorunlar, sindirim problemleri, kimisi hala koku-tat alamiyor aylar sonra bile, kimisi kronik yorgunluk sendromu ( evet bu da yonetilmesi gereken ciddi bir rahatsizlik, yorgunluk deyip gecmeyin ) denilen hastalik, kimisi kulak ve goz problemleri gosterebiliyor, kas agrilari, eklem agrilari, gece terlemeleri, titreme, karincalanma, elektriklenme gibi semptomlar olabiliyor. bazi insanlarda kalp ve beyinde hasara yol actigi calismalarla kanitlandi.
  
  organlari saglam olsa bile ve bu anlamda bir sorun yasamasa bile, nukseden ataklar ve iyilesememe durumu yasayanlarin lupushastaligina benzer bir cizgi izledigini soyleyen makaleler mevcut. onun haricinde de en cok uzerinde durulan mcas(mast cell activation syndrome) denilen mast hucreleri aktivitesine benzeyen otoimmun rahatsizliklari...
  
  (sukela modunda en tepede cikan giri oldugu icin, son aylarda cikan gelismelerden onemli olanlari da buraya edit olarak girmek istedim. aylar sonra solunum semptomlari duzelmeyen, hala nefes darligi ceken, gogus sikismasi yasayan 2 long covid hastasinin saglik mucadelesi ve aylar sonra edindikleri teshis yansidi sosyal medyaya. italya'dan marta ve londra'dan jasmine. aylar boyunca her yaptirdiklari test, ct scan, x-ray sonuclari temiz gorunse dahi sikayetleri dinmemisti. hala nefes sorunlari devam ediyordu. en son spect scan yoluyla bakilan cigerlerinde kucuk mikro olcekte pihtilar oldugu ve cigerlerin zarar gordugu ortaya cikiyor. kan sulandirici tedaviye basliyorlar. jasmine'in kalbinde sivi toplanmasi tespit ediliyor ayrica. bunu da ekg gibi bir yontemle degil, cardiac mri ile tespit ediyorlar, o noktaya kadar oncelikle hep ekg ile bakiyorlar, tasikardi sorunu oldugu halde kalbinde de bir sorun olmadigi soyleniyor kendisine, ama neticede bu sivi konusu tespit ediliyor. blogunda kalbindeki sorunu tespit etmek icin bnp marker'ina bakildigini soylemis, anormal cikmis. ayrica echocardiogram da anormal cikiyor. iyi nefes alip almadigina vq scan denilen bir yontemle bakiliyor ve x-ray'lerde temiz cikan, bir sorunu olmamasi gerektigi soylenen jasmine'in kronik obstrüktif akciğer hastalığı derecesinde cigerlerinin sagliksiz oldugu ortaya cikiyor. bunlari neden yaziyorum, bu kizlar aylarca doktora gidiyor, iyilesemedikleri icin uzmanlara gorunuyorlar ancak doktorlar bu basit ekg ve x-ray gibi yontemlerle sorunlarini tespit edemiyor ve kendilerine muhtemelen virus sonrasi stres yasadiklarini, nefes darliginin vs psikolojik olabilecegini soyleyip, etkili tedaviyi uygulamadan sorunlariyla bas basa birakiyorlar. )
  
  iyilesemeyen insanlarin solunum konusunda gogus hastaliklari uzmanlarina, ozellikle alerjileri artan ya da yeni alerji gelistirenlerin mutlaka immunolog ya da mast hucresi aktivitesi sendromundan anlayabilecek ve long covid'ten anlayabilecek doktorlara gorunmesi gerekiyor, sindirim sorunlari icin de, long covid ve bu konulardan anlayabilecegi icin de gastroenterolog, ya da eger agirlikli eklem agrisi, cilt sorunu gibi sorunlar yasaniyorsa lupus gibi durumlardan dolayi romatoloji uzmanina gidebilirler. sunun altini cizmek lazim, makaleler lupus gibi diyor, kesin lupus demiyor, motif benzer diyor sadece, yine de hastalara otoimmun paneli yapilmasi, varsa bir otoimmun sorunu tespit edilmesi gerekebilir. ( oncelikle ana -antinuclear antibody- bakilabilir, ancak ana negatif ciktigi halde, antiphospholipid degerleri pozitif cikan long covid hastalari gordum, hatta aps olan, ya da baska otoimmun hastalaiklari ortaya cikan. bunlar ozellikle tekrar tekrar nukseden ataklar yasayan, tekrar tekrar hasta oluyormus gibi olan hastalarin sorununu anlamaya yardimci olabilir. otoimmun veya degil, kan pihtilasmasi sorunu covid olan herkesin dikkat etmesi gereken yaygin ve ortak sorunlardan biri. lutfen doktora danisin. )
  
  mcas mast cell activation syndrome, virus sonrasi long covid hastalarinda en cok konusulan teorilerden biri. herkeste olacak diye bir durum yok, ancak binlerce long covid hastasi antihistamin ilac tedavisi ve dusuk histamin diyetinin kendisine iyi geldigini belirtiyor.
  
  edit: buraya sunu da yazmak istedim. okudugum her makale ve kitaptan ayri ayri yola cikarak aktarmak istedim: virus sonrasi ortaya cikan bu sorunlarin bircogu, ornegin mast hucresi aktivitesi, ornegin otonom sinir sistemi sorunu, ornegin otoimmun rahatsizliklari, ilac tedavileri kadar yasam seklinde ve yemek duzeninde de ciddi degisiklikler ve ozen isteyen rahatsizliklar, bir tane ilac alip iki gune iyilesebileceginiz gibi durumlar degil ne yazik ki, sabirla, ozenle belki de aylar surebilecek yemeginden uykusuna stres yonetimine saglikli bir yaklasimi benimsemeniz ve duzenle uygulamaniz gereken yeni bir surec.
  
  norolojik semptomlar sonradan gelisebiliyor, hafiza kayiplari, beyin sisi, kafa karisikligi, dikkat daginikligi, uyku sorunlari yasamak gibi. oxford'ta su an long covid hastalari ve hastaligin norolojik etkisi uzerine bir calisma yurutuluyor. ayni zamanda yorgunluk konusunu da buraya yazmak isterim, bu bildiginiz insanin yorulup da sonradan kendini sarj edebildigi yorgunluklara benzemiyor, vucudun enerji uretemedigini dusunun, hasta olup da yorgunum diyen kisilere anlayis gosterin diye belirtmek icin yazdim. otoimmun sorunlari ve yorgunluk uzerine de cok ciddi bir calisma yapiliyor su an, paylasmak istedim.
  vucudun herhangi bir bolgesinde hissedilen kol, bacak, ayak gibi, yanma hislerinin sebebi small fiber nerve damage denilen noropatiler olabilir. semptomlarinizi ve tedavilerini norolojist ile konusun.
  norolojik ve psikolojik birlikte de yazmak gerekirse, bazi hastalarda aglama krizleri, kendini cok kotu hissetme, depresyon gorulebiliyor. antidepresanlarin iyi geldigi bircok rahatsizlik var. antidepresan tedaviyle iyilestigini soyleyen long covid hastalari da mevcut, her ne kadar butun semptomlari sadece norolojik olmasa da.
  nadir olsa dahi guillain-barré syndrome gorulen long covid hastalari var, nadir oldugunun tekrar altini cizerim.
  yine nadir olsa dahi raynaud's syndrome da long covid hastalarinda gorulebilen durumlardan.
  
  ( virus sonrasi hangi organinizda sorun oldugunu dusunuyorsaniz, beyin, kalp vs mutlaka ihmal etmeden doktora gorunun, en basitinden enfeksiyon ve otoimmun sorunlarini tespit edebilecek kan testlerini yaparlar. )
  
  ancak benim farkindalik adina ozellikle deginecegim, kalp doktorlarinin alanina giren pots rahatsizligi. bircok kisi virusten sonra pots oldugunu anlamiyor. anksiyete ile karistirilan ve tespit edilmezse hastanin hayatini zehir edebilecek sinsi bir rahatsizlik. anladigim kadariyla long covid hastalarinda birincil olarak degil, bu yukarida bahsettigim otoimmun sorunlarina bagli olarak yan bir etki olarak cikiyor. ( kimisinde belki de tek sorun bu bilmiyorum. ) (turkiye'yi bilmiyorum ama bulundugum ulkede doktorlar bu pots ile eskiden viral hastaliklardan sonra ortaya cikan pots'u birbirinden ayiriyor, hala long covid pots'un mekanizmasi ve tedavi yontemi aydinlanmis degil, ancak eskiden nasil tedavi ediyorlarsa yine benzer yontemlerle deneme yanilma yoluyla bu tedavi surduruluyor bir sekilde. son bir ay icinde cikan 2 ayri makale pots'un da arkasinda otoimmun sorunu olabilecegini isaret eden tespitler yapti long covid ve pots olan hastalarla yaptiklari calismada. ornegin )
  
  gecmeyen yorgunluk, kalp carpintisi, gece terlemeleri, adrenalin ataklari ve dolayisiyla anksiyete yasamak, eklem agrilari, sindirim sorunlari, bas agrilari, bas donmesi, beyin sisi, uyuyamamak, sabahlari yurek agizda uyanmak, cilt dokuntuleri, en ufak bir durumda hasta olmak pots'a bagli olabilir.
  
  kisacasi soyle diyelim, her ne kadar tanima bakildiginda 'ayakta ya da oturur pozisyonda kalbin ritminin hizla artarak tasikardi olmasi' olarak gecse de hastalik, aslinda durum tam olarak sempatik sinir sisteminin alarmda kalmasi. bir otonom sinir sistemi duzensizligi. normalde saglikli bir insanda sempatik sinir sistemi ve parasempatik sinir sistemi dengede calisir; sizi strese sokacak bir durum olur, sempatik sinir sistemi devreye girer ve size savas ya da kac mesajlari verecek semptomlari tetikler vucutta. tehlike gectiginde parasempatik sinir sistemi devreye girer ve bu sefer de sakinlestirici etkide olan tepkileri yasarsiniz. virusu alan kisilerde bir sekilde bu sempatik sinir sistemi etkileniyor, parasempatik sinir sistemi onu dengeleyemiyor/rahatlatamiyor ve vucut deyim yerindeyse aslandan kacan ceylan gibi kaliyor 7/24. hastaligi daha detayli basliginda anlattim ve bircok kaynak biraktim. kan alt bacaklara toplaniyor, bobrekler adrenalin basiyor, kalp carpintisi ortaya cikiyor...
  
  tilt masasi testiyle tespit ediliyor. ya da varsa akilli saat ya da oksimetre gibi bir cihaz elinizde once bir sure uzanip, sonra da ayakta bir pozisyonda kalp ritminizi olcebilirsiniz. pots hastalarinda kalp ritmi oturur ya da ayakta bir pozisyona gecince hizla 30-40 ritm artiyor. diyelim ki uzanirken 75 ise, ayakta birkac dakika icinde 110-150 gibi degerler gorebilirsiniz.
  
  spectrumu olan bir rahatsizlik. derecesi kisiden kisiye gore degisiyor ya da tedavi edilmezse zamanla kotuleyebilir. baslarda kalp carpintilarinizin neden oldugunu anlamayabilirsiniz. genelde ozellikle de genc bireylerde eger baska turlu bir kalp sorunu yoksa ekg ya da standart kalp monitoru yontemleri ile tespit edilebilen bir rahatsizlik degil, cunku kalp genelde saglikli gorunuyor bu hastalarda. sorun kalpte degil, otonom sinir sisteminde. anksiyete yasadiginizi sanabilirsiniz. lutfen ihmal etmeyin.
  
  baska sebep oldugu bircok durum var. mesela bagirsak sorunlari. mesela bagisiklik sorunlari. vucut hicbir seyi tolere edememeye basliyor. vitamin ve kan degerleri eksiklikleri olabiliyor. eklem agrilari. ayakta is yapamamak. hemen yorulmak. tansiyon dusuklugu. hatta bayilma. bas agrilari, boyun agrilari. hatta butun vucudun agrimasi. alt bacaklarda hislenme. kan oturmasina bagli renk degisiklikleri. pots basliginda detayli anlattim. belki bobreklerinizde sorun oldugunu dusuneceksiniz ama bobrekler saglikli cikacak, belki bagirsaklarda sorun oldugunu dusuneceksiniz ama bagirsaklar normal cikacak, ama siz yine de hasta oluyor olacaksiniz, o yuzden sinsi demeyi tercih ettim. coklu organ sorunu yasaniyor gibi gorunse de sorunun sebebi tek bir yer, saglikli organlara ragmen duzensiz calisan otonom sinir sistemi. her semptomu gostermeyebilirsiniz, ayni derecede gostermeyebilirsiniz.
  
  edit: bunu da yazdigim butun yazilara ekliyorum, virus bir sekilde vucudun enerji kaynaklarini da tuketiyor.mitokondriler eskisi gibi atp uretemiyor ve l-tryptophan tuketmeye basliyor, bu da serotonin uretiminin sekteye ugramasi gibi bir soruna yol aciyor. bircok kisinin virus sonrasi gecmeyen yorgunluk, depresyon, uyku sorunlari yasamasinin sebeplerinden biri de bu. vucut hem enerjisiz hem de serotoninsiz kaliyor. niacin, b3 vitamini destegi ve ssri tipi antidepresan ilac destekleri, melatonin takviyeleri gerekebilir.
  
  virus sonrasi bu ataklari ve rahatsizliklari tetikleyen ya da kotulestiren durumlar var; ornegin agir egzersiz ya da yorucu calisma; alerjileri tetikleyebilecek baska durumlar, kuf, toz, bocek, polen, kedi-kopek gibi; gunes isinlari; asiri sicak; asiri soguk; stres...
  
  mutlaka dinlenin, gununuzu planlayarak, onceliklerinizi belirleyerek hareket edin. stresten uzak durun. kendinize iyi gelecek seylere odaklanin. sakinlestirici nefes calismalari yapin. yoga, pilates gibi ayakta degil yatay pozisyonda yapabileceginiz programlara yonelin. meditasyon yapin. yardim alin. paylasin.
• virus sonrasi kronik yorgunluk sendromu yasayanlar icin gordugum en iyi videolardan biri oldugu icin paylasmak istedim. nancy klimas long covid care videosu
  
  oncelikle kendisinin soyledigi sanirim cok onemli, virusu almadan once de vucudunuzda birtakim organ sorunlari olabilir, ya da hali hazirda teshis koyulan hastaliklarinizin uzerine viruse yakalanmis olabilirsiniz diyor, oncelikle doktorunuzun iyi bir incelemesi ile organlarinizda bir sorun degil de, sadece kronik yorgunluk sendromu yasadiginizdan emin olun demis.
  
  -enerji ve inflamasyon olarak ikiye ayirmis hastalarin sorunlarini.
  
  enerji sorunundan baslamak gerekirse, bunun oxidative stress-oksidatif stres-ten kaynaklandigini, hucrelerin atp yani enerji uretemeden olduklerini ve hastalarin bu yuzden vucutlarinda gerekli enerjiyi bulamadiklarini dile getirmis. bu zamanla kotuleyebiliyor, serbest radikallerin azalmasindan kaynakli giderek daha az enerji uretiyor vucut. antioksidan ilac tedavilerinden bahsetmis. bunlari mutlaka doktorunuza danismaniz gerekiyor. ayni zamanda antioksidan beslenmenin de cok yararli olacagini dile getirmis. virus sonrasi anti inflamatory ve antioksidan beslenmek oldukca onemli.
  
  ( arada bebek aspirini bile olsa kullanmanin, covid esnasinda ve sonrasinda yararli olabilecegini dile getirmis, kan pihtisi acisindan. anekdot olarak yazayim dedim bunu da. )
  
  sonra inflamasyon ile devam etmis videoya. long covid hastalarinin da hala inflamasyon evresinde olduklarini ve anti inflamatory yaklasmalari gerektigini soylemis. beyinde olusan inflamasyonun virus sonrasi hastalarin sikayet ettikleri norolojik semptomlara sebep oldugunu anlatmis. burada anti inflamatory olarak curcumin turmeric yani zerdecal dan uretilme ilac formullerinden bahsetmis. beyine etki eden ve ise yarayan dogal maddelerden biri oldugunu dile getirmis.
  
  sonra fibromiyalji sorunu ile devam etmis. bazen vucudun her yerini saran kaslarda ve kemiklerde olan agrilar. sabah ve aksamlari vucudu, kaslari esnetecek hareketlerin iyi gelebilecegini soylemis. ( virus sonrasi kesinlikle agir egzersiz ya da spor yapmayin, bahsedilen vucudu rahatlatacak esneme hareketleri ). magnezyumun iyi gelebileceginden bahsetmis bu soruna. sauna, banyo vs de demis bu agrilari rahatlatmak icin ancak burada parantez acmak lazim, bazi hastalarda virus sonrasi alerjiler tetiklendigi icin, mcas denilen mast hucreleri aktivitesi sorunu, ya da birtakim otoimmun sorunlari ve pots gibi otonom sinir sistemi sorunlari gorulebildigi icin sicak ortamlar aksine zarar verebilir. sicak dus, sicak banyo, sicak hava, hatta guneslenmek uzak durmaniz gereken bir etkene donusebilir, rahatlamak adina yapacaginiz seylere dikkat edin derim, semptomlariniz kotuluyorsa asla yapmayin. onun haricinde birisi antidepresan olmak uzere digeri de sinirlerdeki agriyi gidermek uzerine iki ilactan bahsetmis. bunlari zaten eger virus sonrasi ciddi kas, eklem, kemik agrilari yasiyorsaniz goruneceginiz bir romatolog da yardimci olur. yasiyorsaniz zaten ihmal etmeden mutlaka gorunun. fibromiyalji bir yana, bazi hastalarda eklemlere bagli otoimmun hastaliklari da tetiklenebildigi icin nasil bir sorun yasadiginiz daha iyi netlesir ve vaktinde mudahale edilmis olur.
  
  sonra kalp carpintisi, dusuk tansiyon, yine yorgunluk ve adrenalin sorunlari yasayanlardan bahsetmis videoda. bunu farkindalik olusmasi adina ben de her giride mutlaka dile getiriyorum. en sinsi sorunlardan biri. otonom sinir sistemi
  ne bagli bir sorun, pots olarak adlandiriliyor, baslikta uzun uzun anlattim bu sorunu. sempatik sinir sistemive parasempatik sinir sistemiarasindaki denge bozuldugu icin, sempatik sinir sistemi deyim yerindeyse alarmda kaldigi icin vucut buna bagli birtakim semptomlar yasiyor. hastalarin uzanir/yatar pozisyonla ayaga kalktiklarinda ya da oturur pozisyona gectiklerinde en azindan 20-30 ritm yukselen kalp carpintisi anlasilmasinin bir yolu. kan dolasimi eskisi gibi yapilamadigi icin, kan bacaklarda toplandigi icin, bobrekler surekli adrenalin salgiladigi icin, kalp carpintilari ve beraberinde bir dizi baska semptom goruluyor.
  hastalarin yasadiklari en buyuk sorunlardan biri dehidrasyon. videoda da bol bol su icilmesi tavsiye edilmis, vucudun ve organlarin su kaybini onlemek icin kullanilmasi gereken elektrolitlerden bahsedilmis. kesinlikle doktora gorunmeniz gereken, kendi kendinize tedavi edemeyeceginiz bir sorun. kalp carpintisi sorunu yasandigindan kardiyologlarin teshis ettigi bir hastalik. ancak doktorunuz bilmeyebilir, ekg normal gorunse bile sorun beyinde oldugu icin doktor anlayamayabilir, uzanir ve yatar pozisyonda kalp ritm ve tansiyonunuzun olculmesini talep edebilirsiniz. bu sorun icin de beyindeki inflamasyondan ve oksidatif stresten bahsetmis. inflamasyonu ve oksidatif stresi gidermeye calisin demis.
  
  dinlenin. ve butun doktorlarin dedigi gibi videoyu dinlenin uyarisiyla bitirmisler. virus sonrasi herkes eski sagligina kavusmak icin acele ediyor ya da saglik durumunun degismis olmasini kolay kolay kabullenemiyor. lutfen kendinize nazik ve anlayisli olun. bu yeni bir surec. sizin sucunuz degil. sizin elinizde olan bir durum degil. kendinize haksizlik etmeyin. umarim bircogu icin gecici bir surec olur ve herkes sagligina istedigi gibi geri kavusur. ancak mutlaka bedeninizi dinleyin. hicbir sey icin zorlamayin. stresten uzak durun. tolere edemediginiz seyleri tolere etmeye calismayin. gerektiginde cekinmeden yardim alin. bu yardim uzun bir sure devam edebilir, cekinmeyin yine de. planlayin. erteleyin. her gun her seyi yapmaya calismayin. aktivite aralarina mutlaka uzanarak dinlendiginiz, meditasyon, nefes egzersizleri yaptiginiz aralari ve dinlenme bosluklarini ekleyin. iyi uyku uyumaya calisin. uyku sorunlariniz varsa onlari mutlaka gidermeye calisin.
• hastalığı aralıkta geçirmeme rağmen şubata doğru iyi hissediyordum kalıcı bi etki vs kalmamıştı üzerimde eskisi kadar enerjik hissedemememe rağmen iyiydim hafif bi ciğer tutulumu ile evde orta derece atlattım fakat şubat ayında (2 ay falan sonra) ağır alkol kullanımı ve uykusuzluk stres kombinasyonu ardından tansiyon uykusuzluk göğüs kalp ağrıları nefes darlığı yaşadım hiçbir doktor bir tanı koyamadı covid sonrası olur böyle şeyler anksiyete vs diyerek doktor doktor 2 ay gezdim sonunda internette mast cell activation ve histamin intolerance muhabbetine denk geldim özetle immun sistem hücreleri histamin denen bi madde salgılıyor covid ağır bir virüs olduğu için genetik yatkınlığı olan insanlarda bu histamin artışı diyet uykusuzluk alkol vs ile birleşince uzun covid etkilerine yol açabiliyor teorisi mevcut ;
  https://www.youtube.com/watch?v=vr2bb0b4x14
  
  kanda histamin ölçümleri ve histamin baskılayıcı ilaçlarla bu mast cell syndrome un tedavi edilebildiği söyleniyor eğer aranızda benim gibi uzun covid etkilerini (hatta hastalığı atlattığını düşündükten çok uzun süre sonra) yaşayan varsa bu çizgiden ilerleyebilir histamin bakımından düşük diyet ve düşürme yolları takip edilebilir.benim durumum daha iyiye gidiyor gibi beslenmeme vs dikkat ediyorum henüz bu tanı için bi doktora gitmedim 1-2 hafta içinde iyileşme gösteremezsem histamin testi yaptıracağım. şimdilik bu kadar edit gelecektir.